Mardin’de kahve kültürü başlı başına bir yaşam tarzıdır. Tarihten gelen bu mekanlar Mardinlilerin uğrak ve dinlenme yerleri olmuştur. Dertler, kederler, hüzünler, sevinçler hep bu mekanlarda anlatılmış, dile getirilmiş. Mardin gündemi buralarda belirlenmiş. Gelen yerli ve yabancı konuklar burada ağırlanmış, dostluk kahvesi buralarda ikram edilmiştir.
Mardinde kahvehanelerin zengin bir kültürü vardı.
Şehirde 1955’lere kadar elektrik olmaması özellikle kış aylarında kahvehanelerde düzenlenen müzikli gecelerde, Mardinli ses sanatçılarının burada kendi sanatlarını icra etmeleri de sağlanmıştır.
Uzun kış gecelerinde Sülo Ğaribo, Nuri İblalo gibi kahvelerinde yapılan bu etkinliklerde;
-Rahmetli Mehmet Ürün
-Rahmetli Kermo İl Zeyit (A.Kerim Atasayar)
-Rahmetli Hafız Abde (A.Rahman İNAM)
-Rahmetli Hüsso il Ciddi
-Rahmetli Ahmet il Bek
-Rahmetli Hamdo Hasso gibi sanatçılar Mardin’in en güzel makamlarını, fasıllarını, divanlarını burada okumuşlar ve müzik sanatlarını icra etmişler.
Mardin müziğinin burada çalışıldığı, icra edildiği ve buradan gün yüzüne çıktığı kayda alınan plaklardan da anlaşılmaktadır.
Mardin müzik kültüründe divan vardır.
Divan, müzikte en az üçer kıtalık şiirlerden bestelenen şarkıları tanımlar. Bu kıtalar birbirlerinden ara nağmelerle ayrılır. Her kıtanın başında genellikle “ah”, “yar” gibi bir terennüm sözcüğü eklenir. Kıtalardan biri yer yer ritimsiz okunacak şekildedir.
Müzik kültürümüzde fasıl olmadığından diğerleri de makam icrasıdır.
Mardin kahvehaneleri, Mardin müzik divanı’nın söylendiği, icra edildiği alanlardı o dönemde.
Mardin müzik divan kültüründe;
-Hüseyni Divanı,
-Mansuri Divanı,
-Nedimi Divanı,
-Hekimi divanı vardı.
Diğerleri makam icrasıdır. Bu makam icralarının bazıları da;
-İbrahimi,
-Hadidi,
-Subbuhi,
-Oraybuni idi.
Bunlar kahvehanelerde çalışılır, okunur, kayıt altına alınır ve daha sonra da düğünlerde, özel günlerde icrası yapılırdı.
Kahvehane sahipleri aynı zamanda sanatın hamisi konumundaydılar.
1958’lerde Mehmet Ürün’ün söylediği Mardin divan şarkıları Sülo Ğaribo müzik lokalinde kayıt altına alınmıştır. Daha sonra bu kayıtlar Ankara radyosunda da yayınlanmıştır.
Rahmetli Sülo Ğaribo müzik tutkunu olması, onun Mardin müzisyen sanatçılara daha çok değer verip kahvehanesinde, lokalinde sanatlarını icra etmelerini de sağlamıştır.
1970’lere kadar Mardin’de radyo yayınlarının olmaması Mardinlileri Arap radyolarına yönlendirmiştir.
Sülo Ğaribo’nun; Ümmü Gülsüm, Abdulvahap, Nazım il Ğazalli, Fairouz gibi sanatçıları sürekli radyodan kahvehanesinde çalınmasını sağlamış ve bu sanatçıların Mardinde tanınmasına vesile olmuştur. Bu sebeple Ümmü Gülsüm sesi Mardinde adeta Sülo Ğaribo ile özdeşleşmiştir.
1800 yıllarında başlayıp 2000 yılına kadar yaklaşık 200 yıl süren Mardin müzik divanı Mardin kahvehanelerinde kendine çalışma imkanı bulmuş ve buralarda icra edilmiştir.
Mardin kahvehane kültüründe diğer önemli isim de Nuri İblalo ekolüdür.
Nuri İblalo kahvesine giden takım elbiseli kravatlı, fötör şapkalı eşraf diyeceğimiz önemli bir zümre vardı. Müşterilerine itina ile hizmet ederdi. Kahvesinde disiplin önemliydi. İnsan boyundaki semaveri ve TK24 teypi unutulmazlardandı.
Kahvesinde nargile, mırra için özel stil getiren Nuri İblalo çalışanlarının tek tip kıyafet ve nazik hizmeti ile o dönemde işe atfedilen önem ve değerin bir nişanesiydi.
iblalo kahvehanesi, Mardin’e gelenlerin ilk uğrak yeriydi. Kışın Kermo il Zayit şarkıları teypte dinlenir, yazın üst terasta oturulurdu. Şehir dışından gelen yerli ve yabancı konuklar kahvit iblalo ‘da içtikleri kahve, mırra ve nargile ile ömür boyu unutamayacakları bir anı yaşarlardı. Mardin zengin kültürünün ilk tanışma yeriydi.
Mardin kahvecileri arasında Mehmet Esendemir (Beyt Hacı Hamo Begdaş) unutmamak gerekir. 1950’lerde kasaplar çarşısı girişindeki yerde kahvesini buradan ayrılması üzerine kahvit İl éllye ye taşınmıştır. Kahve ve çayı Seylan’dan getirttirdi. Dibekte kahve yapımı için özel tuttuğu eleman ile kahveyi hem dövdürdür hem de kızartırdı. 1950-1960 arasında Sülo Ğaribo ile kahvit İl éllye ‘de “Tek saz restaurantı” şeklinde işletmeyi açmışlardı. Mehmet fotoğrafçı da ortaklarıydı. Saz ve şarkıcı ekipleriyle Mardinlilere hizmet etti. Yanında; Nuri il taksi, Hasan Şeybo, Kemal il mavsali, Halil Rıza Özden (il esvet),Ahmet Akgül gibi usta kahve ustaları yetiştirdi çalıştırdı. Bol kazancı olmasına rağmen kazandığını harcayan bir insandı. Dostlarına , çalışanlarına ikram da bulunurdu. Bütün esnaf kor ateşini ondan alır özellikle terzi esnafı kor ateşi ile çalışan ütülerini böyle ısıtırlardı. Kahvede bulundurduğu büyük su küpleriyle (den) hemen hemen bütün esnafın içecek su ihtiyacını karşılardı. Daha sonra Melek kahvehanesini (cumhuriyet alanı heykel arkası) ve İstiklal kahvesi (sokul bakar) ni işletti.
O dönemde kahveci esnafı o kadar işine gücüne bağlıydı ki Yavuz&Turgut Abakuş (Beyt Salih Salha) kardeşlerden biri cumhuriyet meydanında işi olması nedeniyle üstündeki önlük ile buraya gelir ve dönüşte hayret ile buraya heykel yapıldığını anlatır etrafındakilere. Yani uzun yıllar çalıştığı kahvehanesinden dışarı çıkmayıp ailesinin nafakasını temin için sadece işlerine odaklandıklarını göstermesi açısından bu yaşanmışlıklar önemlidir. Rahmetli Mehmet Esendemir’de sadece bayram sabahları çocuklarıyla kahvaltı yapabiliyormuş.
Sürur garajında oraya yıllarını veren namı değer rahmetli kahveci Imhammet Hammudu da unutmamak gerekir.
Mardinde elektrik olmadığı dönemlerde erkekler erkenden evden çıkar radyo dinlemek için kahvehanelere giderlerdi.
Mardinin en eski kahvehanelerinden; tarih ve nostalji kokan diğer kahvehanesi de “kahvit sokil niccerin’di.” İki bölümden oluşan kahve; giriş bölümü ve burdan sola açılan kapıdan içeri girilen ikinci bölüm ile müşterilerine hizmet verirdi. Makaralı teypte çalan müzik sesi insanın kulağına sonsuzluk hissi verirdi.
1980’lere kadar okey oyunu yaygın olmadığı için kahve ve kıraathanelerde; “Pis yedili”, “Üçlü”, “Bonbir”, “Pişti”, “Pineker” , “Tavla”, “Dama”, “Elli bir”, “Yirmi bir “, “Konken”, “Domino“, “Dombala (tombala)” gibi oyunlar oynanırdı. Tabi bu oyunların kendine has kuralları ve heyecanı da olurdu.
Bab-ı Sur’da Bilalolu Azizo’nun rakibiyle dama oynarken,oyunda kazanmak veya kaybetmek daha çok oyun sırasında kim konuşursa, veya ağzından laf çıkarsa onun oyunu kayıp edeceği üzerinde şekillenirdi. Bu sebeple Azizo amca oyuna başladığı anda bütün kahvedekiler onu bir şekilde konuşturup oyunu kayıp etmesini sağlamak için bir sürü espiriler yapar onu konuşturmaya çalışırlardı. Konuştuğu anda eldeki bütün taşları bırakıp bu sefer tafrasını atmaya çalışırdı.
Yine Bab-ıl Mişkiyede Bedii amcanın kahvehanesinde oynanan “üçlü kağıt” oyunu sonunda yenilenlere ağır bir yükümlülük yüklenir, fırında tava yapılıp bütün kahvehanede olanlara ikram edilmesi sağlanırdı. Özellikle orada bulunan Ammo Şeyhé her kağıt çekişinde “lulü mircen” özdeyişi ile kendisine şans getirmesi için tekerlemede bulunurdu.
1990’larda sonra ise kahvehaneler gençler için boyut değiştirerek, daha önceleri “Aile Bezik Salonu” olan yerlerin, sonraları “bilardo” ve “langırt da oynanan oyun salonlarına”, daha sonra da oyunlu “cafe”lere dönüşmeye başladığını söyleyebiliriz. Mekanlardaki tasarımlardan, menülerdeki çeşitliliğe, çalan müziklerden buralarda oynanan oyunların türlerine kadar işletmelerdeki değişim kendisini fazlasıyla hissettirmektedir.
1990’lardan sonra bilardo oyunun yaygınlaştığı dönemdir. Bilardoyu Mardin’e ilk getirenlerden; şu an ki kahveciler odası başkanı Murtaza İnan olur. İlk günlerde bilardo oyunu kahve müdavimlerinden şaşkınlıkla karşılansa da daha sonraki aşamada buna alışılmışlardır.
Mardin’de kahve ve kıraathane işletmecileri;
-Süleyman Akgeyik/Sülo Ğaribo (Hukukçular lokali-Beyt Ğaribo Üçyol Parkı Eski İşbankası yanı)
-Nuri Bilbay (Beyt İblello 1950 1. Cad )
-Orhan Pamukçu (Beyt il Kıtténcí 1950)
-Turgut Abakuş (1958 1.Cad. Kahvit Hamdi Salha )
-Yavuz Abakuş (1958 1. Cad. Kahvit Hamdi Salha)
-Mehmet Esendemir (1958 Beyt Hacı Hamo Begdaş Melek Sinema Altı)
-Derviş Uyaroğlu (1958 Melek sinema altı)
-Cemil Aktayca (1958 Kasım Tuğmaner cami yanı)
-İsmail Uyaroğlu (1958)
-Nuri Canpolat (1960 Üçyol Kahvesi)
-A.Rezzak Alatekin (1960 1. CAD. Mehtap kıraathanesi)
-Ahmet Akgül (1960)
-İbrahim Pordoğan (Beytil Hindi 1960 Turistik otel altı)
-Ahmet Kerem (1968)
-A.Kerim Varlık (1968)
-Beşir Çakırca (1968)
-Ahmet Oran (1968)
-Sait Erken (1968)
-Halil Sabaz (1968 Beyt Saburo)
-Zeyni Sabas (1968)
-Nezir Yıldızoğlu (1968 Beyt Nicme)
-Beşir Yıldızoğlu
-Cemil Koli
-Nezir Udun (1968 Beyt Basle)
-A.Hamit Birikmen (1968 1. Cad Tüfekçioğlu yanı)
-Hasan Gündüz (1968)
-Ahmet Girol (1969)
-Muhittin Akdenizli (1968)
-Beşir Üstüner (1960)
-Kenan Gülbaşı (1969)
-Şeyhmus Çaça (1969)
-Mehmet Pamukçu (1969 Beytil il Kıtténcí )
-Yalçın Atilla (1969 Beyt Rebbeno)
-Salih Gündüzvar (1969)
-Cesim Gündüzvar (1970 Ebu Cesim Bab-ı Sur Çérdek)
-A.Cabbar Yücesoy (1970 Beyt Hacıkasımefendi)
-Aziz İlhan (1971)
-Temmo Yel (1971 Beyt Temmo)
-Mehmet Eroktay (1971)
-Esat Duva (1971)
-Halef Çapşek (1977)
-Ferhan Özgünay (1977)
-Salih Albaner (1977)
-İzettin Uğurlu (1977 Beyt Hacı Hasan efendi)
-Tacettin Erkan (1977)
-Hasan Ercan (1977)
-Şeyhmus Kötekoğlu (1977)
-Mehmet Özgünay (1980)
-M.Sıraç Yıldızoğlu (1980 Beyt Nicme)
-Halis Tosun (1980)
-Kemal Başak (1980)
-İbrahim Uman (1981 Beytil Pettun)
-Ali Mazi-İl Çavuş (1981)
-Fasih Bumanhan (1981)
-İsmet Öncü (1981)
-Suphi Dilmen (1981 Beyt Armuşe)
-Mehmet Muslu (1981)
-Kemal Kaya (1981)
-Şeyhmus Gökmen (1981)
-Mehmet Güloz (1981)
-Münir Anlayışlıoğlu (1981 1.Cad Karataş Kıraathanesi Vakıfbank yanı)
-Fazıl lhan (1972 istiklal kıraathanesi köşk sineması yanı)
-Beşir Pamukçu (1984 Beytil Kıtténcí )
-Hasan Gündüzalp (1984)
-Bedii Mungan (1983 Babil Mişkiye)
-İbrahim Mungan
-Münir Karataş (1985)
-Vasfi Karataş
-Şakir Bingül (Yeniyol Ebu Ula ilkokul karşısı)
-Yüksel Bilbay (Beyt iblalo)
-Servet Bilbay
-Fikret Bilbay
-Ahmet Kayataş (1986)
-Cemal Acarkan (1990 Beyaz saray çay ocağı)
-Edip Toparlı (1990)
-Sabahattin Alboğa (1997)
-Kemal Akdenizli (1988 Çay ocağı)
-Murtaza İnan (1994 Yeniyol Üzeri sağlık müdürlüğü karşısı/ Kahveciler odası başkanı)
-Nurettin Öncül (2001 Kayacan Sitesi)
-Mehmet Başdaş (2001 Yeniyol üzeri)
-Cesur Gerekli (2001 Yeniyol Mavi ay bilardo salonu)
-Mehmet Beşir Çoğala (2001 Yeniyol üzeri avcılar kıraathanesi)
-Mehmet Eryıldız (1979 1.cad Tüfekçioğlu yanı)
-Çetin Kavak (2001 Yeniyol dünya halı karşısı)
-Oktay Erkar (2002 Yeniyol halı saha karşısı)
-Cemal Erkar (2002 Stadyum karşısı)
-Veysi Sakız (2002 YKM mağazası karşısı)
-Fasih Erkar (2002 Fasihin yeri)
-Servan Ersan Dicle kıraathanesi)
-Erol Çapşek (Esnaflar kıraathanesi)
-Cesur Samancı (şehir kulübü cumhuriyet meydanı)
-M.Emin Yel (Sokul Bakar çarşısı)
-Celal Yel (Belediye aile çay bahçesi cumhuriyet meydanı)
-Derviş Elveren (2002 Tayyarbaba pasajı bilardo salonu)
-Seyfullah Olğaç
-Mehmet Emin Cırık (2004 SSK karşısı yenişehir)
-İsmail Duva (Alpoz kıraathanesi yenişehir memoş apt altı)
-Serdal Admış (Yeniyol sağlık müdürlüğü yanı)
-Şeyhdavut Ersayit (Turistik otel altı)
-Mehmet Eyiol (Arasa pasajı)
-Ekrem Kaval (Oskar kıraathanesi)
-A.Kadir Başak (Sanayi Sitesi)
-Kahveci Hammed Hammud
-Rahmetli Ammo Hıdır (1970’ler Kahvıt sokul niccerin)
-Beşir Yıldızoğlu (Beyt Nicme)
-Suphi Erkinay (Suphi kahveci)
-Eyüp Tepret
-Hacı Mahmut Gürel (Ruho- Eski Topraksu yerinde çardak)
-Mehmet Gürel (Imhammet Ruho)
-Şehee Şeboo
-Sülo Mirzoo
-Servet Gürel (Kayacan Kahvesi)
-Hafız ilkahveci (eroktay)
Mardinde ki bazı kahve isimleri;
-KAHVIT SOKIL NİCCÊRİN
-KAHVIT HAMDİ SALHA
-KAHVIT İL ÊLLYÉ
-KAHVIT CEMÎL-İL KÒLÍ
-KAHVIT TAHTÍL TURÍSTÍK
-KAHVIT ALÍ ÍL BANKANOT
-KAHVIT CÉSIM (FÍ BAB-I SUR)
-KAHVIT BAB-IL MÍŞKİYE
-KAHVIT NURİ İBLALO
-KAHVIT BEYT İL KÖLE (Beyt Basle)
-KAHVIT SOKUL BAKAR (Beşir Arfune/Çakırca)
-KAHVIT KARATAŞ
-KAHVIT İL ÇİMENTO
-KAHVIT BEYT TEMMO
-PARK BEYT ĞARİBO
-PARK İL ÜÇYOL
-KAHVIT İL SÛRRUR (Hammet Hammut)
-KAHVIT MÍSTE (Fil Saray)
-KAHVIT İL ÜÇYOL (Ammo Şeyhmus)
-KAHVIT İL YENİYOL (Cemal Karataş)
-KAHVIT İL KÖŞK (Ammo Fazıl)
-KAHVIT İL CUMHURİYE (Ammo A.Kadir)
-KAHVIT İL ASFALT (Eski Bağ-Kur arkası)
-KAHVIT EBU İL ŞÊFKE ( Heykel Arkası)
-KAHVIT İL RÊNK
-KAHVIT ŞÙHHE (Sokul Bıkkelin-Hasan Ammar)
Gibi kahvehaneler faaliyette bulunmuşlardır.
Kahvecilik sektöründe hizmet edip vefat eden Mardinli hemşerilerimize Allah’tan rahmet, hayatta olanlara ve halen bu mesleği icra eden kardeşlerimize, amcalarımıza, büyüklerimize de sağlık, sıhhat,
afiyet ve başarılar diliyoruz.
Bu yazının hazırlanmasında bize desteği olan:
Selahattin ÜRÜN ve Muzaffer ESENDEMİR abilerimize,
Aslan ABAKUŞ, Murat ĞARİBO (Akgeyik) kardeşlerimize
ve kahveciler odası başkanı Murtaza İNAN başkanımıza teşekkür ediyorum.
Eklemeyi unuttuğumuz kahveci sahibi, ustası veya kahveci kalfası, çalışanı hemşerilerimiz varsa isim, soy isimleri lakaplarıyla birlikte yorumlar kısmına eklenmesini, ayrıca kahvecilik ile ilgili aktarılacak anektod, fotoğraf veya öykü varsa da bunun da yorumlar kısmına yazılmasını rica ederim.
25/08/2020
Av. Mehmet Beşir Ayanoğlu
